Zobowiązanie ciągłe – istota konstrukcji

1) Każdy stosunek zobowiązaniowy – podobnie jak każdy stosunek prawny – trwa w czasie. Powszechność tej cechy powoduje, że nie dostarcza ona użytecznego kryterium dla wyróżnienia jakichkolwiek rodzajów (postaci) zobowiązań.

2) Wyróżnienie kategorii trwałych stosunków prawnych jest użyteczne dla prawa intertemporalnego oraz dla opisu określonych sytuacji prawnych, w których trwanie w czasie wyznacza prawa i obowiązki stron, a skutki prawne zachodzące wraz z upływem czasu nie podlegają uchyleniu.

3) Zobowiązanie ciągłe nie powinno być określane zamiennie jako „zobowiązanie trwałe”. Nazwa ta sugeruje jakiś trwały charakter tej postaci stosunku zobowiązaniowego, w ujęciu ogólnym zaś konstrukcja zobowiązania ciągłego nie wykazuje ani cechy trwałości, ani cechy nietrwałości.

4) Termin „zobowiązanie o charakterze ciągłym” jest terminem prawnym (art. 3651 i 3841 Kodeksu cywilnego) o pozaustawowych kryteriach stosowalności, w zasadzie uzgodnionych przez doktrynę. Przy formułowaniu definicji należy uwzględnić daleko idącą zgodność stanowisk w tym zakresie.

5) Formułując definicję należy uwzględnić, że zobowiązanie ciągłe stanowi jedną z najbardziej ogólnych konstrukcji prawa zobowiązań, znajdującą zastosowanie: (1) do zobowiązań odpowiadających określonym typom umów nazwanych, (2) do zobowiązań odpowiadających określonym typom umów nazwanych, zmodyfikowanych przez strony w zakresie ustawowej postaci świadczenia, (3) do zobowiązań z umów nienazwanych ze świadczeniem właściwym dla zobowiązania ciągłego, (4) do zobowiązań nawiązanych ex lege ze świadczeniem właściwym dla zobowiązania ciągłego.

6) Za podstawę wyróżnienia kategorii zobowiązań ciągłych należy uznać kryterium świadczenia, w dalszej zaś kolejności kryterium rodzaju świadczenia. Ujęcie takie uwzględnia zastaną definicję wyrażenia „zobowiązanie ciągłe” oraz respektuje brzmienie art. 353 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym świadczenie stanowi jeden z podstawowych elementów znamionujących stosunek zobowiązaniowy.

7) Zobowiązaniem ciągłym (o charakterze ciągłym) jest zobowiązanie, w którym czynnik czasu wpływa na rozmiar świadczenia (świadczeń). Jest to więc zobowiązanie, którego elementem jest świadczenie ciągłe, świadczenie okresowe lub świadczenia sukcesywne. Czynnik czasu stanowi w zobowiązaniu ciągłym element konstytutywny. Może on oddziaływać zarówno na poziomie poszczególnego świadczenia (świadczenie ciągłe oraz świadczenie okresowe), jak i na poziomie ogólnego rozmiaru świadczeń należnych w ramach stosunku zobowiązaniowego (świadczenia okresowe oraz świadczenia sukcesywne).

8) Podstawą kwalifikacji stosunku zobowiązaniowego jako zobowiązania ciągłego może być zarówno świadczenie główne, jak i świadczenie uboczne.

9) W obrębie kategorii zobowiązań ciągłych można wyróżnić co najmniej cztery typy (modele ogólne): (1) model wyróżniany ze względu na źródło stosunku zobowiązaniowego; w ramach tego modelu można wyróżnić zobowiązania wynikające z czynności prawnej oraz zobowiązania nawiązane z mocy ustawy, z reguły konkretyzowane przez dalsze zdarzenia prawne, w tym orzeczenie sądu, następczą czynność prawną lub decyzję administracyjną; (2) model wyróżniany ze względu na rodzaj świadczenia (świadczeń) stanowiącego element zobowiązania; (3) model wyróżniany ze względu na samoistny/ niesamoistny charakter zobowiązania ciągłego; (4) model wyróżniany ze względu na sposób wyznaczania trwania w czasie stosunku zobowiązaniowego; w ramach tego modelu można wyróżnić zobowiązania ciągłe, których trwanie jest wyznaczane w sposób bezpośredni, obejmujące zobowiązania na czas nieoznaczony i zobowiązania na czas oznaczony oraz zobowiązania ciągłe, których trwanie jest wyznaczane w sposób pośredni. Zakresy wyróżnionych typów zobowiązań ciągłych krzyżują się.

10) Niesamoistne zobowiązanie ciągłe jest powiązane w określony sposób z innym stosunkiem prawnym (cywilnoprawnym). Zobowiązanie samoistne nie wykazuje tej cechy.

11) W obrębie samoistnych zobowiązań ciągłych wynikających z ustawy można wyróżnić co najmniej trzy grupy zobowiązań: (1) zobowiązania, w których jedna ze stron jest zobowiązania do świadczenia, (2) zobowiązania, w których obie strony są zobowiązane do świadczenia, (3) zobowiązania, które po nawiązaniu (bezpośrednio lub później) wykazują wszystkie (lub prawie wszystkie) cechy stosunku umownego.

12) Umowne zobowiązania ciągłe o samoistnym charakterze stanowią podstawową grupę wszystkich zobowiązań ciągłych. Nie daje to jednak podstaw do utożsamiania całej kategorii zobowiązań ciągłych z tą grupą zobowiązań.

13) Powiązanie między niesamoistnym zobowiązaniem ciągłym a innym stosunkiem prawnym najwyraźniej przejawia się w aspekcie czasowym – trwanie tego zobowiązania pozostaje w związku z trwaniem innego stosunku prawnego. Zależność ta może jednak sięgać dalej.

14) Grupa niesamoistnych zobowiązań ciągłych jest niejednorodna. Stosunkiem, z którym zobowiązanie ciągłe pozostaje w związku, może być zarówno inny stosunek zobowiązaniowy, jak i stosunek cywilnoprawny niebędący stosunkiem zobowiązaniowym (np. stosunek typu korporacyjnego, stosunek prawnorzeczowy, stosunek prawnorodzinny). Powiązanie z innym stosunkiem prawnym może wykazywać różny stopień natężenia. Niesamoistny stosunek zobowiązaniowy może mieć charakter pochodny względem innego stosunku prawnego albo charakter pomocniczy (służebny) lub nawet konieczny dla istnienia tego stosunku.

15) Do kategorii niesamoistnych zobowiązań ciągłych nie przynależą zobowiązania, których nawiązanie pozostaje w związku z wygaśnięciem wcześniejszego stosunku prawnego. Przy opisie tych stosunków należy jednak uwzględnić następczy charakter stosunku zobowiązaniowego.

16) Wpisanie elementu czasu w konstrukcję zobowiązania ciągłego pozwala przyjąć, że treść tego stosunku (art. 56 Kodeksu cywilnego) jest zmienna w czasie. Dotyczy to w szczególności zobowiązań ciągłych o charakterze długotrwałym. Funkcja elementu czasu nie ogranicza się do miary służącej oznaczeniu rozmiaru świadczenia (świadczeń). Upływ czasu może stanowić uzasadnienie dla dostosowania treści stosunku zobowiązaniowego do zmian zachodzących w stosunkach społeczno-gospodarczych, w tym zmian, które nie są związane ze zjawiskami o charakterze nadzwyczajnym (art. 3571 Kodeksu cywilnego).